Aw vang khaw mawi chul lo te in

Saisen te a tual chai na vangkhua, kan tan hian i hlu chuang e

Motto: "Khua leh tui, ram leh hnam tan a mi tang kai nih"

Mah ni Pian leh murna leh khawsakna hmangaih lo chu ram leh hnam tana mi tangkai a ni ngai lo vang

Tuesday, November 30, 2010

Khawpuichhip khaw chan chin

Khaw sat tu Pian leh murna

A hma sain khaw sat tu pian leh murna lo chhui hma sa ila:

Hualngo an fapa pali anei a (1) Bochunga (2) Cherputa (3) Chalthlenga (4) Khupno-a.

Hualngo a fa upa ber dawt tu Cherputa a thlah Palula (chhakchhuak), chhuan 19 na: 1. Palula te unau hi mi pa 4 an ni. 2. Hratthangvunga (3) Thatthunga (4) Hungailova.

Seipui an Tlangrawn (Lun khawlu) tunah chuan Tlanghmun an ti.Lun atang in Hlaizawl ah. Hlaizawl atangin AD 1865 ahPalula leh anaute 3 te leh (an sahrem nampui (khaw sah pui) Vummanga (Vai phei) Khumbeta ie unau Zongrula (zaniat) hian Khawpuichhip khua an sat.

Khawpuichhip atangin Palula nau Hratthangvunga fapa, Thatchuaia hming in Ngente khua 1902 ah an sat, Thatchuaia alal.Palula nau 3na Thatthunga tan Leisen khua an sat leh a,afapa Lalkhawma alal (1905). A naupang ber Hungailova hi hetih hun laihian ala naupang lu deuh nge, a hming a khaw sah an nei lova, Sukte ral reh hnu Siallam ten Khawpuichhip atanga an khua an pan leh hian Siallam ah apem ve ta a, tun thleng in Siallam chhuak ah an tel hlen ta ani. Siallam lal Thattinkhuma ate nen hian pate uanu an ni.

Thang thar ten kan hriat zel theih nan Hungailova fate hi a tut e thleng in lo chhui ta bik ila: Hungailova hian fapa 3 anei (1) Chongphunga (2) Manghuaia (3) Sunhranga te an ni.

1.Chongphunga fa –1.Chonthiauva 2.Hrangruma 3.Taichunga 4. Vomkulha.

2. Manghuaia fate-1.Khawliani(Saidala nu) 2.Hleitiali(Saicheuva nu)

3. Sunhranga fate-1. Zahleikulha 2. Saikalkhama 3. Thannghinglova.

A Hming dang te leh A zau lam

Khawpuichhip hi Vanzau an lo ti bawka, Darphum tih ani bawk.Lehkha in Map loziak hmasa ila: A dungsei lam hi miles 6,avang zau lam miles 2 leh achan ve.Tuna khaw hmun hi Darphum chu ania, mahse lar ber anih ang in Khawpuichhip kan tizel ang..Tuna akhaw lu tlang zawl khi Khawpuichhip Vanzau chu ani, thang thar ten Zozawl tiin kan ko tam zawk.He tlang hi Chhawng hnih in a awm a, zozawl chuan chung leh chuanhnuai tiin kan ko.Atlang chu asang vio lo nan Chuan chung Acar 1, Chuanhnuai Acar 3 vel a zau-khaw hmun hluitih hriat theih tak in phaiphul in a awm a, hman lai lungphun hlui tam tak hmuh tur in a awm.Zozawl a lo awm hmasa te hi chiang taka hiat an ni lova,Ralte emaw Ngente emaw an nih rin ani.

He tlang atang a han thlir vel hian khua,ram alang thui em em a,ni chhuah na lam ah Phullubuk tlang chip zum takan ni achhuak a(Buannel tlang alang bawk),tlak lamah Tan tlang chhipzum tak ah aliam leha, chhak lam han hawi chuan Aikawn tlang dung fiah em em in alang ruih a,thlanglam ah Rih tlang leh Champhai(Mizoram) alang uar mai ani.Khua- Thingchang(Surbung),Saek,Siallam,Chonghoih,Vangva,Satawm,Hmawngkawn leh Doihkhel,Lianpui khuate hian fiah tak a hmuh theih in a hual vel ani.

Ramri

Chhuah lam ah Siallam,Sa-ek,Surbung leh Thingchang ten en tung thler zel in a in ri a,ni tlak na lam ah Satawm,Hmawngkawn,leh Doihkhel nen an in ri thla leh a, Tio lui hi miles chan ve vel chuahin a sawha, Tio ral chu Lianpui ram ani.

Hmanlai pi leh put e hun lai khua leh ram neih vang hian chi leh chi, hnam leh hnam an lo in do an ching em ema,Chonghoih a Ngente in sangsarih lai awm an lo tih thin hunvel a mi hi ni ve thei awm tak in alang a, an kawt chhuah kung dawh(lug phun) vel te hanhmuh hian miles chanve emaw chauh in a in kar hla a,chu vang chuan Ngente an ni zawk an gem tih te,Siallam khaw thlang Zakual hmun hmuna lo awm hma sat u te hi Ralte an ni e, tih ani bawka.Hualngo ram a lo awm hmasa tu te hi Ralte an nih hmel deuh an nih deuh hmel bawka. An awm na khaw hmun phul leh an kawt chhuah a Lungphun tlu tawh te zo zai han hmuh hian in 60 vel, kum 10 chuang lo wm tawh ngei an nih chu rin theih ani.

A ram chhunga hmun hming nei deuh deuh te:

(1) Darphum: Hei hi tun a awm na khaw hmun hi ani a,Dawhhna(tuihnar) pahnih plastic pipe a lak ania, hemi dawhhna lui pahnih hian Tuirap a fin hma zawng chu Darphum lui(thangthar te chuan Daithlanglui an ti) tih ani.

(2) Ruhkulh: A awm na hmun hi Dulzawl tih ania, hriat dan chi hnih a awm.Tun ah pawh feet 10 bial, kil li nei,athuk lam feet 4 vel a thuk in a la awma,sawi dan pakhat chu: he hmun a an lo awm lai hian hri puia leng chiam a,atu amah in in phum thei seng dawn lo khawp in an lo thih nasat em avang in he hmun ah hian an lo in thlak ta zel ani e tih ani a,sawidan pakhat leh ah chuan ral lai a an lo bih ruk na ani e ti an awm bawk.

(3) Saikhabankawn: Saikhabe hlai thing kak ah an bat a chu thing tunah a la dam a,chu mi thlang phalong chanvel ah lo nei tu in alo thlawh na ah Saingho alai chhuak a feet 4 lai a sei ania,Miuk Thangtinlian an a chhuh a, tun ah pawh hmuh tur in Tlauhmun a a in ah ala awm.Tuna kum 70 tling tawn chin chuan he Saikhabe hi he thing kak a in bat hi kan hmupha ve ani an ti.

(4) Chhiahkhar pawng: Hei hi tuna Khawpuichhip khaw thlang Mauchang tlang tawp a tlang chip zum feet 4 bial vela ram zawl,Sa-ek khaw ral law a awm ani.Chhiahkhar a hi Sa-ek khua ania, he mi tlang an hian Sa-ek khuan ral vengin a Santari thina, tun hma chuan Chhiahkhara ral ven na pawng an lo ti thin.

(5) Sailiam kawn: Tio chung lawk Thingchang nen a in ram ri Tuirap chhak lawk ah tlang kawn tha tak,chuta tang a lehlam en chuan hnuai lawk ah Tuirap,lehlam lawk ah chuan Tio in kal pawh tawn na rem em em hi a awm a, tun hma deuh chuan Sai a lo awm ngei chu ani ang, piah lawk Thingchang ram ah pawh Saisih tih a awm bawk.

(6) Kelchalpuk: Hei hi Tio chung miles chanve vel a awm Tio kawng chunglawk a aw mania, Lungpuk Saza khum ni awm tak hi a awm a, chu chu khaw tlang in tlang rai thawi nana an lo vulh thin kel chal in mut nan a a hman thin vanga Kelchalpuk lo tih hlen tak ani awm e.

(7) Thingzang: Tio lui chung lawk Doihkhel ramri lui kam lawk a aw mania.Thingkung lian tak (Pangkhau) feet 10 zet vel alsang ani.Mipa zahmawh ang taka pang hmul nive awm tak hi a awm ve chiah mai a,abul hnai mai atang chuan thing zang tih khum hi upa then khat chuan an serh thin.

(8) Rulbu: Ramngaw kum khaw thlawh lih a awm tui rap lui chung lawk Thingchang nen a in ramri ah a awm a,Sazakham sang tak a awm bawka, chu kham hnuai zawn tak Thingchang ram lam Tuirap kam ah Fangfar tih kham bang feet 30 vela a sang, tui pat Sailungvara chang tan tawh hi mam zui hian a bawh a,tui a far Hmunte keuh keuh mai ani.Fur ah pawh tam em em lo hian a far chauh a, chu tui far chu Saza kham bul lawk thing sang tak ah zawg rual an riak thin a, chu ta riak zawng chuan he tui hi an in thina, mithen khat ten chu zawng ek chu damdawi atan a tha e an tia,rawn la an awm zauh zauh thin. Rulngan in no neih nan he ram hi a duh em vang a Rulbu hming lo pu ta ani.

(9) Pukpui phai: Khawpuichhip phai tih ani bera, Pukpuili (tuili) ani. Hemi phai zawn taka Tio tui li thuk ve thin tawh tak hlamthum feet 18 a thuk ania, a tui li kam ahi lungbang puk tak in a awm a tun ah chuan lei min in a chhilh a litih hriat theih iin a awm tawh lo. He phai hi Acar 8 a zau ania,bial(lo) a siam mek ani.

(10)Lungsai: Tuirap chung ram zawl rem deuh tak,Surbung ramri Tuirap chung tuirap atanga farllong chanve vel ah lung pui liantak a mal a awm luah mai ani, lo pil hming koh nan hman ani bawk. A kum leh hun chiang tak a sawi thiam ani lo na a Vai sipai ho in Sai ah ngai in Surbung ram atang in an inkah rawn ta vak a, chu vang a lungsai tih hming lo put a ani awm e.Tun ahpawh an kah na khuar chik chek chu a la awm.

(11)Hmunte: Lo pil hming ah hman ania, Sa-ek ramri ani. In hmun hlui lungdawh leh thlan hlui tih hriat theih tak te a awm nual a, Lo fing li vel an luah a in 40 vel khua chu an nih a rin awm.An kawt chhuah chu chu tun thleng in Lungpher tih ania, Lung dawh(khan) ani ang, lung phek hlai tawk tak tlu tawh a in phah duai a, he ta lo awm tawh tu te hi tu te nge, engmi nge an nih hriat ani lo.Upa then khat te chuan an in sak dan pian hmang ah Ralte an ni ang tih thu mai ani.

(12)Lungkhawl: Khaw dai bul ni tlak na lam Risap chin a awm ani. Lung puk in chher chuan hian a awm khup mai a,ram ngaw, thlawh tha lo ani. He mi hmun ah hian zan ah Far chhi ni awm tak eng (khaw chhe far chhi or ramhuai) an hmu thina, nau te tap leuh leuh ri hriat thin tur in a awm bawk a,1948 vel thleng khan mei eng neuh neuh leh nau tap ri ala awm anti.

(13)Lunglehkha: Tio kawng tuikhur chhak zawk thlang lawk ah lung phek feet 20 lai a chhah hian a ain tiang vah mai a,chu chu Tuthulh in an sawh khawka, a chhah,a pan, a no deuh,a chang deuh, alian, ate duh dan a thlan tur in a lak theih a, dawr a lung leh kha awm hma phei chuan a cheh vel khua zawng zawng chuan he lung lehkha hi hman tlang pui ber ania, tun ah pawh la hmang tu chu kan la awm zel ani.

(14)Vai Buk(Bangla): Khua atanga ni chhuah na lam farlong 2 vela hla ah a awm.November 1943 ah Chinhills ah Japan ral an thlen tak a vangin Falam D.C office chu India ram ah sawn ania Falam S.D.O office pawh Tuibualah sawn ania, 23.3.1944 ah Japan CDA ten Tuibual an run leh tak a vang in S.D.O office chu Khawpuichhip ah sawn leh tak ania, sipai 30 rual leh S.D.O leh clerk leh Pion an awm. Clerk chu Savuta ania, Pion chuannova(Laizo) ani.Dt. 14.8.44 zan ah Liannova chuan Savuta khuma a zan mu lai chu a kap a, avei lam dar(banbul) ah a kapfuh a, atuk zing khaw var veleh Khawpuichhip khw tlang ten khaw tin in pe chhawng zel in Champhai damdawi in ah an zawna, Aizawl ah X’ray an lak hnu in Culcutta,Lucknow-Moradabad ah in chhawn zel in damdawi in ah a awma, 1945 ah dam in alo hawn a,Falam D.C office ah Head clerk a rawn thawk leh ta ni.Savuta hi 20.11.47 ah S.D.O(Sub Divisional office) pek ani a, Falam Headquarter ah (H.Q.A) niin 1.7.1968 ah a penson.

(15) Muchhip: Khaw lu ah Rangrawk(Hmawng) kung lian pui a awma, chu mi hmun ah chuan khawtlangin Raibiak nan an lo hman thin na hmun ani. Seipui chhuak (Seifa) te zawng zawng in Muchhip hi kan nei theuh va,a lo intan na bul chu Seipui khaw lu a Muchhip an lo biak tan na atanga zir zel nia hriat ani.1949 kum thlengin Sial in he Muchhip hi Khawpuichhip mi ten an la bia ani.Muchhip an lo biak dan hi sawi chip chiar deuh dawn ila: Khaw lal chu Puithiam ania, ropui tak in a in chei a, Puandum leh Thival hrui khat akeng a, hlan na hmun a thlen in thi leh puan chu thing ah a bat a, Hei thi leh puan tiin a chhiah (dah) a, Muchhip biak nan hian an ran hman thin te chu ahmasa berah kum hnih thleng vel chu Vokpa sumthum leh Arpa senin an hlana,chumi hnu ah Kel chal in an bia, a hnu hnung ber ah Sepa thla sarih chung lam chauh hman thiang ani.

Thubelh ang deuh in han sawi ila, he tianga tlangrai thawi nan hian Sapin sawrkarna an rawn lak hnu pawh hian Sorkar in pawisa an lo pe thin ani awm a, chuvangin tlang rai biak nan a an Kelchal chu Khawpuichhip a Kristian lo din tan hian Kristian ten hralh a aman Kristian te leh khawvel mi (raithawi mi) te nen hian in sem an lo rawta, khawvel mi ten Sawrkar in Raibiak nan a min pek ania nang ni Kristian te tan a pek anilo tiin an rem ti lova an lo buai phah deuh hle ani. Muchhip chan chin hi han sawi belh leh zel ila; Seifa te hian khawtlang rai thawi na hmun ch Muchhip kan ti theuhva, Seipui khaw lu Muchhip hian Lentlang a zawm phei ruih mai a, ram ngaw dur hup, a kar tla in Phaiphul hmun in a rawlh bawk a,hnim hlai ve tak a hmawr a hling zum tha tak tak awm fur mai hi a tam em em a chu chu len hling kan ti a, Seifa te tawhphawt chuan hmun dang ah pawh hmu ila len hling, kan tit a zel a, chu Lentlang Tupui chu tlang sang ani ang bawk in chhun in a bawh deuh luk reng a, chuvang in hmun danga tlangngaw dur khup mai chu Lentupui kan tit a zel bawk anni. Mizoram(India) a hman lai deuh tawh a tanga lo cheng tawh pawhin Seifa tih hriat fa hranin an hla pakhat ah pawh: “Lentupui kai vel leh romei chuan a bawm kan Zoram nuam leh duhawm”tiin hla an lo phuah ta ni.

Thu belh ang deuh tho vin Darphumhi sawi fiah leh taila: Palulan khua a lo din tan tirh a tang a lo awm tan ani a,sawi tawh tak ang khan KHawpuichhip (vanzau) an lo ti bawk hmun a lo awm tawh tut e erawh hi chu chiang tak a sawi hriat anilova.Darphum erawh hi chu AD 1865 kum atanga an lo awm na tun thleng a khaw hmuna hman hlen tak hi ania,a hming put chhan pawh hi, veng lai tak ah hman lai thlan anga siam(Tianghrangthlan) pian zia hi a awm a,he tah hian Dar an lo phum ru tawha,chuvang a Darphum tih alo ni e an ti.Chhakchhuak (Hualngo) thlang tla –Dungtlang,Vaphai,Lianpui vela awm ta te lung leng an awm na hlui rawn thlir tut e chuan , he ti hian hla an phuaha;”Chhaktiang han thlir ing e, Lamsial zawl kan len na;Chawngkhaw buang thei a lang”tiin.Khawpuichhip tlang vel hi hmun phul thing kung tam zawk tih theih hial atam in theipui kung tun thleng hian a la tam.Darphum hmun hi tlang mual dung khawdawng tak ni chhuak hma tak ania, tun hun a Kristian in thawh khawm na inkhawmpui ilo atan hian fur leh thlasik lai chuan thlan deuh thin pawh a hlawh phah deuh ani. Venglai lulam deuh ah Palul an akawt ah Panga phun a kung lianpui niin kumrei tak a dam.A khaw mi te uang thuang deuh chuan hla an phuah a;Tlanglam hla:”Khawpuichhip(Darphum) Pangapui a duai bil lo,an rawn thlir a Mual ri riai tlang kan thuam e,Kan va mawi chuang em e kan len na” tiin.

SUKTE RAL

1882 leh 1898 in kar vel bawr anih hmel.Hemi ka ziah duh na chhan tak hi Hualngo leh Sukte an lo in do hian Hualngo hi Khawpuichhip ram Hmunte an tih ah hian an lo in fawk khawma, Siallam te phei chu pian pui te khua a ni bawk a,a khua tak in an lova in bawk ni awm ani.Kum eng zat nge an lo awm lhawm tih chu chiang tak a hriat anilo nan Pu Vanhnuaisela (Siallam) hian Chawnlam(Selitalh) na a lo nei a, a Selu tarna (Seluphun) Thingsefim a tual hmawr ni awm tak ah tun hnu thlenga in phun ngoh ala awma, kum 3 emaw kum 4 emaw chu an lo awm ngei a rin awm.Hman lai a lo awm hma sat u te thlan nilo thlan hlui em em lo pawh hmun hnih thum vel ah a awm.

Tuna Khawpuichhip daibul ain chin mai tih tur ah hian Hlaithing lian tak a awm a, chumi behchhan in Sukte lal khawn bawl upa an lo kap hlum a, a mit tak ah a kap fuh ani awm a,Sukte ho chuana ruang an bel chu hnung lam a miten;’A min sal man a hi a’tia in zawt chu “Amin sal man a nek ah a mit tak ah kek sawk e”an ti hi ani awm a-(Ahming achal em? Hming chhal a hnek in a mit tak ah an kap fuh ani) tiin an chhanga, chu chu Khawpuichhip nau pang in tun hnu deuh tak thleng in Chaihla ang deuh in kan in au khum tawn thin.Tichuan khawnbawl upa thi ta chu Khawpuichhip atang chuan an tawlh let taa, tichuan an kal zel a, Sa-ek an Tuichirh ah,Tuichirh dai an pelh hnu deuh ah Tui chirh lalnu leh nu pakhat thing phur an va hmu a an pahnih chuan an mana, Tuichirh lalnu chuan an man veleh a thi awrh lai chu a pawt chat thuai a,a paih darh zo vek ani awme.Tichuan(Tarket) in them thiam na anga hman gin thing chung ah an tawn beta an in kah siak chiam ani anti.

Hualngo ho chuan Chhiahkhar a ral ven pawng atang chuan Sa-ek kawtlai a an kal chu an ral hmuh a, an um zui ta zel a,Zimpuiram Puanphah phul ah an va umpha ta a chumi hmun ah chuan an in kap ta chiama,Sukte ho an tlawm ta ani.Hualngo zing atang inVangva lal fapa pahnih an thi a,a pa thu ken ang in an va huai sen fal hle a ni an ti.

Thu belh

Sukte ho hi an tlawm tak hnu hian an tlawm la chuan Tlaisun la hnen an Hualngo do leh an dil a Tlaisun lal hian nang ni Sehmul zat, Hualngo arla tui zat lek do leh tum chu anih leh in ngam tak zet anih chuan in mi chak huai sen ber v eve thlang chhuak ula, hnam ai awh in in bei sela a hneh lo tu zawk chu in tlawm tur ani a tia,mahse an duh ta lo va.He tih chin ah hian Hualngo leh Sukte chu rem ui at meuhin tun hnu ah pawh indo leh tawh lo tur in thu thlung an lo in siam ta ani anti.Hualngo thlah tut u nu hi Tlaisun ania Hualngo hi chu kan tut e an ni e an tia, chuvang in Tlai sun lal hian a tan ani ti an awm bawk. Hriangngai (Hellei) Taizang te hian tha thawh inkan do pui lo che u nan an chet dan tur leh an thu ruk kan hrilh ruk zel che u vanga Sukte hi hneh in ni tiin up te ti ti khawchang ah chuan an ti.Tuna Lunawn khan an tih hi ani angem?Hriangngai ah Suamsing afa Lunawn a thlah te kan nia, Mau a thlah vet ho kan ni aHualno unau ho hian min hre duh lova Paihte min ti ve maia,Suk te ral han do lai pawh khan kan tang kai ve em em ani ti an awm. Thu ruk leh an kal vel dan lo hrilh ru zel tu che u kha Lunawna thlah te ho hi kan ni e an ti ve bawk.Hualngo (chhak chhuak) thlang tlak leh Sukte ho nen a an in hun vel hian Vaiphei leh Khiangte(Ngawn) ho hi Hualngo kar ah hian an tel zel anih hmel.Khawpuichhip khaw dai bul lawk a Sukte khawn bawl upa kakp hlum tu pawh hi Pianghleia (Fanai) hnam ani bawk a, atu pa hming ah pawh Ralkaia a sa nghe nghe ani.

Khawpuichhip hi pi leh pu nu leh pa te hun lai ah chuan an hun lai a in el na thlaithlawh,sa kah leh khuang chawi etc.., ah duailo ve tak an lo ni a,Hualngo ram a khuang chawi hnu hnung ber pawh he he mi khua Thansavunga ania, 1964 kum ah ania, Hualngo hnam zing a Subedar (bawk hnih) hmu hma sa ber tu pawh Rosuma ani a,Sakei sawm chuang kap thei pawh hi mi an tlem hle a, Rosuma hian 11 a kap a ni.He tiang hian nu leh pa, pi leh put e hun lai in lo ro puihle siin tun a thang thar hun ah hi chuan zirna lam leh Sawrkar hna lam ah chuan Hualngo rama a hnuai hnung be rte zing a tel pha an ni ta hial ani.

Amaherawh chu an nun phung zir tlak em em a awm ve a, khua a lo din atanga tun thleng hian Khawpuichhip fa Circle court thleng pawh a in hau in khing an la awm lo,19….. kumah Kristian an lo din a chin ah tun un thleng hian Kohhran pakhat chauh zel niin an la ding khawm a, in kawm ho dan ah pawh nghal mal tal ching lova, hmun hnih thum vel a in pan ho a in kawm ho dial dial mi an nia, khawtlang rorel ho na ah pawh ro rel tu leh ai a up ate zah thiam tak an ni hlawm ani.An ro rel dan ah pawh an khaw chhuak chiah khaw danga pem tawh pawh kum tiam awm chuang kovin an rwn kir leh chuan anlo hlui (lo luruh) tumah in an lo thlawh loh a la awm chu an in pe leh zel.

Khawsat tu Palula tlah te, a tu te thleng chuah chhui ila: Palul an fapa 5 anei a,(1) Laithangvunga-Savunga-Darselthanga, (2) Darthanga- Hrangsela-Rosuma-Khuanghnuna (3)Lalthlura-Lalzova-Thatpuma (4)Thulthianga (5) Thangkawlha-Tlangbuaia.

1865 ah Palulan khua a dina lalna a chelh a,1917 ah athi. 1917 an a fapa naupang ber Lalthlura a lal. 1938 Thatpuma alal a 1948 hun in her in lal na a ti tawpa , mahse mipui thlan tlin na in 1959 thleng a lal.1960 an Hrangsela fapa Salchungnungan circle chairman lalna a chelh a 1981 thleng.1982 an Rosuma fapa Saidalan circle chairman lalna a chelh a,1988 ah sipai sawrkar na in ati tawp.1988atang a tun thleng sipai sawrkar na lo din chin a ro rel tut e hi chu duh lo chung a in thawh tir ania, kum rei lo te te a in thawh thlak hun ania ziak chhuak lo mai ila.

1923 kumah kohhran an din (Phunliana) 1983 kum ah Primary school an hmua,kum 1986 kum ah Pastor Quarter neih ani.